بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی، حکیم، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند قرن دهم و یازدهم هجری بود که علم فلسفه، منطق و ریاضی را میدانست، در حدود ۹۵ کتاب و رساله از او در مورد سیاست، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان ، هنر و فیزیک بر جای مانده است. به پاس خدمات او به علم ستارهشناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم بود، نام شیخ را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد. وی از دوستان نزدیک میرداماد بود.
شیخ بهایی از نوادگان حارث همدانی است که در بعلبک متولد شد. دوران کودکی را در جبل عامل، از نواحی شام زندگی کرد. خاندان او از خانوادههای معروف جبل عامل در سدههای دهم و یازدهم خورشیدی بودهاند.او در سیزده سالگی و در بعضی از روایاتهای در هفت سالگی وارد ایران شد. پدرش عزالدین حسین عاملی به خاطر اذیت شیعیان آن منطقه توسط دولت عثمانی از یک سو و دعوت شاه طهماسب صفوی برای حضور در ایران، به سوی ایران رهسپار شد و چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان بزرگ ایرانی یافتند، در آن ساکن شدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول شد. شیخ بهایی در قزوین فارسی آموخت و به مدت سی سال در آن شهر پرورش یافته و افراد بسیاری تحت آموزش او قرار گرفتند.
شخصیت علمی و ادبی و اخلاق و پارسای او باعث شد از ۴۳ سالگی شیخالاسلام اصفهان شود و در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان (در ۱۰۰۶ قمری)، از ۵۳ سالگی تا آخر عمر (۷۵ سالگی) منصب شیخالاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، شاه عباس بزرگ برعهده داشته باشد.او نزد استادان برجسته آن زمان به علمآموزی پرداخت و تعداد زیادی از دانشوران نامی قرن یازدهم نزد او تحصیل کردهاند. یکی از آثار مهم و معروف او الکشکول، معروف به کشکول شیخ بهایی است که مجموعه نفیسی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب او محسوب میشود. این کتاب شامل شعرها و نثرهایی است که برخی از خود شیخ بهایی و برخی نیز گردآوری او از دیوانها و کتابهای مورد علاقهاش بودهاند. این مطالب اغلب بیهیچ نظم خاصی به دنبال هم آمدهاند؛ ولی بیش از سایر تألیفاتش خواننده را به ضمیر فکری او نزدیک میکند.
بهاءالدین عاملی آثار برجستهای دیگری را به نثر و نظم نوشته است که به برخی به فارسی و بیشتر آنها به عربی است. اشعار فارسی او عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار وی میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است.
شیخ عاملی در سال ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت او پیکرش را به مشهد بردند و در کنار آرامگاه علیبن موسیالرضا جنب موزه آستان قدس به خاک سپردند. در حال حاضر آرامگاه وی بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی قرار دارد.
بهاءالدین نه تنها عالم دینی و مردی متکلم بود بلکه ریاضیدان، مهندس، معمار و کیمیادان بود از علوم غریبه نیز آگاهی داشت. تحصیل علوم ریاضی را از نو زنده کرد و رسالههایی در ریاضیات و نجوم نوشت که آنها را از تلخیص آثار گذشتگان فراهم آورده بود.
یکی از کارهای شگفت که به بهایی نسبت میدهند، ساختمان گلخن گرمابهای است که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهایی یا حمام شیخ معروف است. این حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع شده و مردم اصفهان از دیرباز همواره عقیده داشتند که گلخن آن گرمابه را بهایی چنان ساخته که با شمعی گرم میشد. در زیر پاتیل گلخن فضای خالی تعبیه کرده و شمعی روشن زیر آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدید همچنان میسوخت و آب حمام به این وسیله گرم میشد.
خود او گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش میشود و گلخن از کار میافتد. در همین راستا باستانشناسان خارجی برای فهمیدن روش کار این گرمابه دیوار آن را شکافتند و شمع از کار افتاد.
باستانشناسان امروزی معتقدند که دلیل گرم شدن گرمابه با یک شمع کانالی بود که شیخ بهایی در بالای شمع تعبیه کرده بود. این کانال در حقیقت لوله تهویه فاضلاب حمام بود که گازهای آن بر اثر شعله شمع شعلهور میشد و آب را گرم میکرد.
همچنین طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به شیخ بهایی نسبت داده میشود.
همه روز روزه رفتن، همه شب نماز کردن همه ساله حج نمودن، سفر حجاز کردن
ز مدینه تا به مکه، به برهنه پای رفتن دو لب از برای لبیک، به وظیفه باز کردن
به معابد و مساجد، همه اعتکاف جستن ز مناهی و ملاهی، همه احتراز کردن
شب جمعهها نخفتن، به خدای راز گفتن ز وجود بینیازش، طلب نیاز کردن
به خدا قسم که آن را، ثمر آن قدر نباشد که به روی ناامیدی در بسته باز کردن
